reviradafeministade Sabela Losada Cortizas
foto de Sabela Losada Cortizas
Teño trece anos e ao meu redor hai risos, voces, gargalladas, brincadeiras, botellas que circulan coa vergoña da inexperiencia, tusidos, máis risos, compañeiros de clase aos que se sumou algún coñecido, fume de tabaco, anécdotas contadas sen moito xeito, xesticulación excesiva, troula preadolescente de fin de curso, ledicia de comezo de verán.
—E ti… Ti non tes medo de estar aquí soa rodeada de rapaces? Fai-‐se o silencio.
Son a única rapaza, certo. Entre nove rapaces. Nove pares de ollos que de repente apuntan todos cara min.
—Bua, como se a fósemos violar, —solta outro. Bótanse a rir.
Eu sigo coa boca aberta, apampada, sen saber que dicir. Falan entre eles coma se eu non estivera alí.
Os meus amigos, os que están sentados ao meu carón, os que veñen á miña casa pola tarde e comen os bocadillos que nos fai a miña nai mentres charlamos e facemos os deberes, eles rin tamén.
Ese día, no escondite onde nos xuntamos ás veces a mocidade da urbanización, nese preciso momento que me deixou conxelada, eu comprendo claramente tres cousas:
—Eu non son igual ca eles, aínda que até entón o parecera. Hai un eu —rapaza— e un eles —rapaces—. Inconfundible. Inesquecible.
—Eu teño que ter coidado. De feito, debería ter medo. Os homes non, e até poden facer brincadeiras sobre violacións. Eu téñome que protexer.
—Como volver confiar nos amigos que vin rir escollendo o outro bando? Si, hai distintos bandos. Aínda que segundos atrás parecese un grupo homoxéneo de amig@s. Eu estou soa.
Minutos despois algún xa se pon pesado. Ninguén lembra a conversa anterior. Ninguén salvo eu, que non bebín ningunha pinga de alcol aínda que a festa continuou un bo tempo máis. Que xa non puiden pasalo ben.
En realidade non foi esta a primeira vez que a confrontación eu-‐eles me batera nos fuciños. Un ano antes, cando na escola se organizaran uns campionatos de futebol para alumnos de último ciclo tamén comprendín varias cousas. A min nunca me interesou o futebol pero a algunhas das miñas amigas si, e acompañeinas cando se foron anotar.
—Non pode ser, o campionato é masculino —dixo sen máis o director.
Seica neste caso o plural “alunos” non era inclusivo e non o soubemos interpretar.
—Pero o que podedes facer as nenas é poñervos de animadoras, con pompóns e minisaia. Iso daríalles folgos aos xogadores! —agregou sen retranca algunha o profe de galego, que andaba por alí.
Mentres preguntabamos como facer a denuncia no consello escolar e pintabamos as faixas da nosa primeira manifestación, eu comprendín varias cousas:
—Hai un nós —rapazas— e un eles —rapaces— no que nós somos o outro, e eles son o que está por defecto. Nós, rapazas, temos que preguntar en cada caso se somos e se estamos incluidas ou non.
—Eses comentarios que a miúdo difrázanse de brincadeiras son humillantes, pero unha acostúmase a convivir con eles todos os días da súa vida (hoxe chamanse moi erradamente micromachismos). As mulleres acostumámonos desde cativas a soportar, co risco de ser tachadas de hipersensibles se protestamos. Hai un afora que está atento e xulga se ante o machismo cotián unha pelexa ou ri. Anos despois saberei que as mulleres teñen niveis máis altos de depresión, fatiga e ansiedade e entenderei facilmente por que.
—O do masculino xenérico é outra estratexia para volvernos esquizofrénicas.
—Os homes deféndense entre eles: o consello escolar votou en contra. Os homes saben moito de corporativismo, incluso interxeracional, interclasista, entre descoñecidos. Nós, mulleres, estamos a anos luz de saber apoiarnos e defendernos así.
—Esa foi a primeira vez que me sentín muller. E foi consecuencia de sentirme insultada como muller. A identidade ás veces xorde como un xeito de resistencia.
O meu fillo máis vello está, como eu entón, no último ano de escola. Nuns meses fará doce anos e empezará o instituto. Posiblemente xuntarase c@s amig@s e organizarán unha festa de despedida aproveitando o comezo do verán. Faille ilusión comezar o intituto. Síntese maior. Na casa aínda estamos de mudanza. Voltamos o ano pasado despois de vivir varios anos no extranxeiro. Entre outras cousas, iso significa abrir caixas e caixas que estiveron pechadas por anos cun xesto de sorpresa que se pode transformar nun sorriso nostálxico. Ou nun amago de dor. Depende. Nunha das caixas atopei varios dos diarios que escribín hai máis de vinte anos. Nas páxinas do que teño nas mans a rapaza que fun cóntame a súa vivencia dos últimos días de escola e os primeiros días de instituto. Fálame como pronto o fará meu fillo.
Miro ao meu neno e paréceme tan noviño… Tan inocente aínda, coa cabeza chea de literatura fantástica, música, soños e preguntas sobre o funcionamento do mundo. Amósolle algunhas páxinas. A rapaza que fun fala tamén de libros, música, soños e preguntas, e móstrase nerviosa polo cambio. Rimos xunt@s lendo os comentarios sobre os bolis de colores, mochila e carpetas que recibiu de regalo e está desexando estrenar.
Lembro ben ese primeiro ano no instituto. Así que non me sorprende o que atopo escrito nas páxinas seguintes. Como podería esquecer iso e todo o que veu despois? Desde hai anos, grazas aos estudos sobre maltrato, sábese que a violencia continuada ten nas vítimas repercusións duradeiras. Seino ben. Pero eu tardei anos en porlle nome. Porque en sí, a historia non ten moito de extraordinaria. O tal Xiao, un d@s primeir@s amig@s que fixen no intituto, preguntoume ao pouco se quería sair con el. Fíxoo en público, diante de toda a clase, ao millor estilo macho-‐ galán-‐gañador, e a miña resposta negativa non lle gustou. Meses despois, o mozo da súa irmá (outro macho-‐galán-‐gañador) inventou, ou iso me contaron anos máis tarde, que se liara comigo para darlle celos á moza. Eu era unha rapaza chamativa-‐ provocadora-‐diferente. E a ela, unha noiva-‐tradicional-‐posesiva, non lle gustou. Ninguén me preguntou se fora certo ou non. Cantas veces teremos escoitado historias así de adolescencia? Esta pasaría por outro culebrón máis dos que algunha xente goza nos seráns na televisión, se non fora porque @s dous irmáns, co alento da súa nai, a complicidade do alunado e a connivencia do profesorado do instituto máis progre da cidade, cargaron con todo nunha campaña de acoso e derribo contra min: a rapaza que tiña unha crianza máis libre, unha familia diferente e á que se lle notaba ben esa diferenza. E que non tiña nin idea do que tramaban @s outr@s nin de que iba todo o que estaba pasando. Eu acababa de cumplir catorce cando empecei o instituto, cando escribín entre bágoas o que agora aparece no meu diario. Miro ao meu neno que sorrí. Lereille tamén esas páxinas dorosas que falan de acoso, bloqueamento, agresións, ameazas… de toda a violencia machista que recibín?
En medio dun combate feroz entre os meus desexos e o que @s outr@s xulgaron que debía ou non debía desexar formouse a miña identidade. Enraizada desde a orixe coa aprendizaxe do xénero. Marcada polo acoso escolar e a violencia machista. Igual que a de tantas outras mulleres, supoño.
Un combate no que nós, nenas e preadolescentes, puxemos o corpo, e en absoluta soidade tivemos que crear desde a nada ferramentas e estratexias para facer fronte a unha violencia inexplicable. Un combate no que a identidade xurdiu como aquilo que son fronte ao que os demáis din que debería ser. A identidade era levantarse e aferrarse a sí propia para defender o dereito a vivir outro xeito de ser muller. A pesar de carecer de referentes, a pesar dos golpes, inventando.
Non son procesos que comecen na adolescencia. Sabemos ben que inician incluso antes do nacemento coas expectativas familiares de xénero, clase, crenzas etc. Sabemos que a construcción da identidade é un proceso complexo que dura toda a vida e no que incide o contexto histórico, político e social ademáis da vivencia persoal. Sabemos que a miúdo estoupa na adolescencia. Sabemos que a aprendizaxe do xénero se traduce adentro da familia nun mundo dicotómico de rosa para as nenas e azul para os nenos que se ve fortemente reforzado polo resto de axentes socializadores: escola, relixión, medios de comunicación, publicidade, grupos de pares… O mundo é hoxe más sexista que cando eu fun adolescente. A medida que pasan os anos en lugar de desaparecer vanse profundizando os mandatos de submisión-‐hipersexualidade-‐vulnerabilidade para as mulleres e agresividade-‐dominación-‐poder no caso dos varóns.
Pero a identidade e o xénero non só teñen que ver coa construcción. A miúdo tan importante como iso é o seu carácter destructivo e sobre todo violento. Algunha das súas formas de violencia chega a ser tan terriblemente refinada e sutil cara quen se sae do formato binario que o máis probable é que lle pareza unha alucinación. Ou incluso pense que é algo merecido. Curiosamente son máis os estudos, as denuncias e a visibilidade sobre a violencia que sofren os nenos que non responden ao modelo do macho: os nenos que rexeitan o futebol, gostan das bonecas, da roupa rosa ou da maquillaxe, ou que gostan doutros nenos. E que pasa coas nenas? Non só falo das que lles trepar ás árbores ou non queren saber nada de pintar os beizos e as unllas. Que pasa coas nenas que, coma min, medramos sen que ninguén nos dixera que, por sermos mulleres, había cousas que non podíamos facer? Que nunca nos enteramos de que non podíamos despatarrarnos polo chan, seducir aos rapaces, amosar a valía, falar alto para que se nos escoite, dormir con
quen queiramos, facer o que gostamos, bañarnos espidas? Que nos acostumamos desde cativas a vivir sen pedir permiso? Como mulleres tamén aprendimos que somos o que non é home. Pero tampouco somos eso outro que nos din que debemos ser, pero nin sequera sabemos o que é.
Para nós cae coma un raio o castigo disciplinante. Un castigo que a sociedade xulga como merecido, que aproba e até celebra. Pois como dicía sobre min o meu titor: “Algo faría…” Un castigo exemplarizante que nos remite a caza e queima pública das bruxas, un dano terrorífico para aquela rapaza que ousa emerxer como suxeito desexante, activo, intelixente, poderoso e atractivo. Un castigo exercido ademáis como consolo por todas esas mulleres que siguen fielmente o mandato xenérico. “Perdoa, eu tiña-‐te envexa”, dixéronme algunhas compañeiras anos despois. “Grazas, aprendín moito de ti”, dixéronme outras. Eu seguía sen entender que fora aquilo que eu fixera de extraordinario. Ao rematar o instituto, borrach@s, por todos lados parecían empeñad@s en perdirme perdón.
Hoxe en día, cando bullying é unha palabra habitual, eu podo poñer nome ao que sufrín e sábese que hai nen@s que se suicidan porque non poden soportar a violencia na escola, segue a ignorarse a estadística de que as nenas son a maioría das vítimas do maltrato escolar. Nenas que como eu reciben ameazas de morte, insultos e golpes, ás que lle fan o vacío, nenas que son difamadas, estigmatizadas, ailladas e atacadas, que son gravadas na intimidade para ser expostas en forma pública. Pero non puiden atopar referencias sobre o maltrato escolar machista. Parece que até agora non se ten visibilizado que tamén hai unha compoñente de xénero nesta forma de tortura escolar. Tampouco atopei unha análise en profundidade da relación entre o bullying, a violencia de xénero e as consecuencias de ambos sobre a construcción da identidade. Haberá que tomar todas estas cousas en serio, deixarse de decorar os institutos con cartaces cheos de palabras bonitas e procurar protección e accións para que as nenas e mulleres non teñamos que seguir sendo vítimas.
Nun momento no que parece demodé definirse como muller, para min segue a ser unha identidade revolucionaria. Como negar que esa identidade marcou a miña vida? Como non sorrir cada vez que lembro todas as patadas nos collóns que din, sexan metafóricas ou reais? Hai un brillo especial no ollar que aínda nos une a moitas das que sabemos que non só non sufrimos envexa de pene, senon que somos certas en que a envexa é do que somos, é por sermos mulleres. Iso que nos fai botar gargalladas pintando unha faixa, chamándonos ante un problema, convivindo, defendéndonos, facendo gas pementa na casa, acompañándonos nas denuncias, sabéndonos autónomas ou criando en tribo.
Nun mundo feroz contra nosoutras, onde es@s que tanto falan de feminismo son quen máis reproducen a violencia, o que nos queda é a identidade. Saber o que somos e o que non. O bando no que estamos. E aferrarnos a iso, ao que somos fronte ao que nos etiquetan. Agora chamarannos feminazis, pero non é iso unha derivación de aquilo que nos chamaban na adolescencia? Non é simplemente un novo insulto por sermos mulleres? Suxeitos e mulleres. Mulleres que viven sen medo e sen pedir permiso, facendo o que nos da a gana.
A miña identidade sigue ben certa. Non porque o que eu non son me exclúa, senon porque agora son eu quen claramente o rexeita. Eu son a outra, e iso me enorgullece, son os meus desexos, e me rodeo só de quen respecta, valora e defende todo iso que son. Que importa se como mulleres nacemos ou nos facemos, se podemos ser o que queiramos?
Á noite falo coa miña amiga Leo, nai dunha rapaza que, como o meu, tamén ten doce anos.
—Pois eu penso que sí —dime—. Por que non lle vas amosar esas páxinas ao teu fillo? Parécennos pequen@s aínda, pero como non vou falar eu coa miña filla se a primeira vez que un tipo apretóuseme empalmado no autobús eu tiña tamén doce anos?
Foi el quen continuou preguntando polos diarios. O meu pequeno ten curiosidade e sabe que na casa falamos sempre de todo. Esa é a miña responsabilidade como nai feminista de varóns. E como muller, unha vez que decidín que xa non sigo calando.
_________________________________________________
Sabela Losada Cortizas
Compostelana de nacemento, xa desde pequena cústabame achar unha vocación entre tantas posibilidades. Medrei nunha casa no medio do monte chea de libros e persoas facendo artesanías; formeime en xénero, cooperación internacional e xestión cultural, e aos vinte anos marchei a Latinoamérica onde traballei en proxectos de desenvolvemento e con organizacións de mulleres en varios países, ademáis de colaborar en proxectos culturais diversos. Son a creadora de Dalúa Libros onde publico libros para nenas e nenos (www.dalualibros.com). Fun parte de Mulheres Livres e outros coletivos, e teño escrito sobre rebelións populares en Sudamérica, autocoñecimento feminista, maternidade, crianza e educación libres en periódicos e revistas feministas e libertarios. Levo máis de quince anos vivindo arredor do océano Atlántico e sigo a comprobar da man dos meus fillos que compartir momentos e experiencias con persoas de distintos lugares é a millor aprendizaxe que hai no mundo.