reviradafeministapor Nerea Z. López Campaña
O presente artigo parte da unión entre dúas liñas feministas que, nun principio, adoitan estar separadas: o «ciberfeminismo» e o «ecofeminismo». O seu punto de unión recae na superación do suxeito do ideal humanista a través dun posible posthumanismo que integre a subxectividade. A este respecto, a tese posthumanista de Rosi Bradidotti aborda o concepto do «devir animal» e «devir máquina» deleuzianos como exemplo de mecanismos que permiten a superación do antropocentrismo e do concepto de ser humano como medida de todas as cousas.
«El juicio sobre el qué hacer es un juicio que se realiza en estado de melancolía. Siempre fue así. La melancolía no es un estado de desencanto, sino de sabiduría. La melancolía moderna es la melancolía de las posibilidades no realizadas. La sabiduría del ciborg que siente que las cosas podrían discurrir de otra forma porque somos capaces y porque las posibilidades existen. La melancolía es la llamada de la imaginación a ver el mundo como una historia de posibilidades y es la tristeza de su no cumplimiento. No es, pues, una forma de enfermedad, sino la misma identidad de los seres de la frontera.»
Fernando Broncano, La Melancolía del Ciborg
A unión entre ecofeminismo e «ciborgfeminismo» representa, en boa parte, unha superación do pensamento dualista e dicotómico, froito da herdanza platónica que comprende o mundo baseado en oposicións e dicotomías. Ignorar ou silenciar as liñas coas que non se está conforme pode significar reproducir un papel opresor subvertido que non pretende a igualdade, senón a imposición. Por este motivo, irmandar dúas correntes que, nun principio, adoitan estar contrapostas pode ser unha forma de complementar e visibilizar unha mesma realidade silenciada como é o caso da muller, do ciborg ou da natureza que, aínda que están afastadas categoricamente, comparten un mesmo nexo de unión: a intención de superar a hexemonía opresora que sitúa ao ser humano varón, branco, heterosexual e occidental como medida categórica de todas as cousas.
Por outra banda, o pensamento instaurado en Occidente empregou o logos para clasificar as mulleres, aos animais e á natureza en categorías inferiores sen decatarse de que, en teoría, o homo sapiens provén dun mesmo «devir animal», que foi animal-non humano, femia e africana. Esta concepción dos «Outros» estableceuse en base á negación das diferenzas, as cales, foron usadas como mecanismos opresivos de exclusión, mentres que as igualdades foron tan ignoradas coma silenciadas. Polo tanto, o «ecociborgfeminismo» podería funcionar coma unha unión que cuestiona o excesivo racionalismo humanista que ––tomando como unha das súas referencias o cogito ergo sum cartesiano–– creou lóxicas do dominio asentadas nas relacións de poder, como é o caso das categorías muller/home, humano/animal ou máquina/humano. Asemade, o ser humano ten xa por costume esquecer e renegar constantemente da súa animalidade alegando á dita capacidade de raciocinio, propiciando un reforzo do baleiro ontolóxico esquecido conscientemente.
Por este motivo, para falar da animalidade, da natureza, da muller ou da máquina (neste caso do ciborg) deberíase ter presente certa subxectividade. Malia que existe unha ampla tradición metafísica que lle asigna ao ser humano a capacidade de outorgar, despoxar e negar atributos aos «Outros», o certo é que as etiquetas establecidas polo home non deberían representar completamente unha realidade que non é a súa e, polo tanto, todo o que poida dicir ao respecto parte de ser unha aproximación e de ter unha validez subxectiva. Ademais, o antropocentrismo actual, aliado vital do humanismo, emprega a «consideración moral» para asentarse na súa posición privilexiada ––é dicir, na superioridade do home racional fronte ao cosmos–– pero falsa, pois o máis probable é que o anthropos non estea no centro do mundo senón, máis ben, nunha das súas tantas esquecidas e descoñecidas marxes. A este respecto, a filosofía posthumanista, ademais de repensar na categoría e no concepto de «humano», alerta das fendas e incoherencias que trouxo consigo o humanismo.
O ser humano sería un elemento máis que se integra no cosmos e que non experimenta unha existencia por si mesmo, senón que precisa da simbiose e das relacións co seu entorno para, de certo xeito, conformar a súa identidade.
Volvendo ao inicio do parágrafo anterior, para «dar voz» ás cuestións silenciadas ––como son a animalidade, a natureza, a muller ou o ciborg–– é importante ter presente a «violencia epistémica»; entendida esta como unha forma de exercer o dominio a través da negación da subxectividade e da imposición dun determinado punto de vista que desvaloriza as demais cosmovisións. Porén, ás veces, a forma de dar paso á voz da outredade é facer eco do silencio escoitando, deixando falar o «Outro», procurando non solapar nin quitar a palabra. Jan Patočka (2005: 213) entendía dito silencio como unha «voz que no dice nada porque no hay nada que decir a quienes, como nosotros, estamos como dispersos y extraviados entre las cosas». Mais, como dar a palabra a eses «Outros» que non teñen voz? Como é posible falar sen voz? Un bo punto de partida sería a comprensión, a integración e a visibilización da subxectividade.
A filósofa Rosi Braidotti ––seguindo a Gilles Deleuze–– emprega o «devir animal» e o «devir máquina» como estratexia para representar a subxectividade posthumanista e como mecanismo descentralizante que combate o dualismo entre o dado (natureza) e o construído (cultura). O que pretende así é, por un lado, cuestionar o estatuto ontolóxico do suxeito humanista e, polo outro, introducir a tese posthumanista que avoga por un carácter non-dual do mundo e pola reformulación do que se considera, ou non, «humano», entre outros. Tal e como afirma Braidotti (2006: 14) «no se trata de saber quiénes somos sino, más bien, por fin, en qué queremos convertirnos». Un dos elementos máis destacables desta visión é que, ––cun marcado carácter neospinozista––, non parte dunha antropoloxía (que sitúa o anthropos por riba de calquera forma de vida) senón dunha ontoloxía que retoma, unha vez máis, a formulación de que é o que fai ser ao Ser, pero, faino sen reducilo a unha soa posibilidade de existencia nin a instancias superiores.
Tendo en conta esta visión, a realidade parte dunha subxectividade na que o ser humano, ao non ser clasificado como categoría transcendental, non está en posición de determinar completamente o mundo que lle rodea e, moito menos, de fundamentar a realidade. Así, a resposta á pregunta de «que» ou «quen» somos non terá unha contestación definitiva, nin individual e, se cadra, nin de todo «humana». O ser humano sería un elemento máis que se integra no cosmos e que non experimenta unha existencia por si mesmo, senón que precisa da simbiose e das relacións co seu entorno para, de certo xeito, conformar a súa identidade. En relación cos «devires animal/máquina», o suxeito posthumanista é rizomático, está aberto ás condicións de posibilidade e axuda a desprazar aos axentes dogmáticos e hexemónicos nos que foi encarcerado o suxeito humanista. Isto propicia a fluidez do «devir» porque supón movemento e cambio constante que, á súa vez, significa renunciar á comodidade do estático e do xa establecido.
A este respecto, a unión entre o que chamo «ciborgfeminismo» e ecofeminismo reside, precisamente, nese carácter non-humano do suxeito e na superación da doxa humanista e antropocéntrica. A visión dun «ecofeminismo posthumanista» ––ou un «ecociborgfeminismo»–– axuda ao reencontro coa animalidade porque, ao non partir especificamente da antropoloxía, o baleiro e a incerteza ontolóxica pode ser entendida como unha apertura ás novas posibilidades de ser e que, ademais, parten do mesmo punto: a condición de non-ser humano e a súa deconstrución. Aí, onde se deconstrúe o razoamento dogmático establecido, é onde se pode recoñecer o xa coñecido e acoller o que aínda non se coñece. Asemade, o feito de dar paso a unha nova concepción ontolóxica posthumanista expande a noción do suxeito ––remarcando o seu carácter cambiante e non xerárquico–– ata volvelo polimorfo, híbrido e libre do cárcere metafísico humanista.
Obras citadas:
Braidotti, Rosi. 2006. Metamorfosis: hacia una teoría materialista del devenir. Trad. Ana Varela Mateos. Madrid: Akal.
Broncano, Fernando. 2009. La melancolía del ciborg. Barcelona: Herder.
Patočka, Jan. 2005. Introducción a la fenomenología. Trad. Juan A. Sanchez. Barcelona: Herder.
Fonte foto: Leonardo Da Vinci Dog_Sydney Harris
______________________________________________________
Nerea Z. López Campaña
Coa memoria escribo a historia dunha lembraza.