reviradafeministapor Paloma F. Balado
Najat El Hachmi, filóloga afincada en Vic, presentaba no 2019 o seu primeiro ensaio Siempre han hablado por nosotras. Nel explica de maneira clara e directa a súa perspectiva sobre o feminismo de hoxe en día e de como as relixións (en particular o Islam, relixión oficial no seu país de orixe, Marrocos), os relativismos culturais e as manipulacións mediáticas enturban e frean a loita polos dereitos universais das mulleres de todo o mundo. Falamos con ela para aprender un pouco máis sobre este tema fundamental dentro do feminismo.
No teu libro falas do poder da escritura como apoio para facer fronte á represión e ao silencio imposto polo patriarcado e pola relixión. É a palabra libre unha ameaza para os poderes establecidos?
Un dos principais instrumentos para perpetuar sistemas inxustos é impedir o acceso á linguaxe que nos permite aticular o pensamento e describir o malestar que vivimos. No meu caso puiden comezar a escribir o que me acontecía moito antes de podelo dicir en voz alta.
Acalar a queixa ante as inxustizas, a expresión mesma da dor ou incluso do pracer é un xeito moi efectivo de manterte nun lugar de segunda. Dende cativa, eu me afixen a ver que as mulleres se comportaban de dúas maneiras completamente opostas: cando estaban soas, entre elas expresábanse con liberdade, eran elas mesmas, con toda a súa personalidade. Cando estaban na presenza de homes, sobretodo de homes que non fosen familiares directos, calaban, disimulaban, tentaban pasar desapercibidas. Saír desa mudez imposta é sempre un desafío.
Que papel xogan os medios de comunicación no auxe de movimientos contra os dereitos humanos coma a extrema dereita ou o islamismo. Blanquéanse coma “liberdade de expresión” opinións que son en realidade atentados á integridade das persoas?
Eu non entendo que se estea deixando que as extremas dereitas ocupen tanto espazo nos medios de comunicación. A súa extratexia é disruptiva e pasa por condicionar tanto a axenda pública coma os temas de debate. Eu non comparto que haxa que escoitalos para comprendelos, non se pode ser tan tolerante con opcións intolerantes que van en contra dos máis elementais principios democráticos. Aínda así, a maioría de persoas cun mínimo de saber sobre o que é a extrema dereita podemos chegar a identificala cando é a de aquí.
Sen embargo, cando falamos do fundamentalismo islamista, que coido que é o equivalente nalgunhas das súas expresións á extrema dereita, non a identificamos nin sequera dende a esquerda. Con isto, estamos deixando que penetren nas esferas de poder, espazos de debate público e que anden libremente entre a xuventude musulmá, á quen ninguén educa para que sexan críticos coas súas propostas.
E iso é un problema da nosa sociedade porque é un fenómeno que acontece aquí, non chegamos de Marrocos con fundamentalismo, atopámolo en España. Un exemplo: o primeiro material fundamentalista que me chegou a min cando era cativa estaba editado na mezquita da M-30 de Madrid, non polo imán da nosa aldea de Rif.
Hai quen falan de “feminismos”, tratando de pór en relevo a diversidade do movemento, ti falas dun “feminismo universal” no que todas as mulleres nos atopamos, xa de por sí, representadas. Por que cres que unha e outra vez se discute o “suxeito do feminismo”?
O feminismo non se ocupa da representación das mulleres, ocúpase dos mecanismos de discriminación que impiden que as mulleres estean en todas partes. É certo que a algunhas mulleres se nos unen outras discriminacións, pero iso é parte da loita de clase ou da loita antirracista. Estáselle pedindo ao feminismo que se ocupe de todo, que cambie a súa axenda, que ten como obxectivo a igualdade entre hombres e mulleres, e engada outras loitas. A título persoal, coido que todos afrontamos distintos eixos, non é o mesmo ser heterosexual que lesbiana, pero os obxectivos colectivos do feminismo son as loitas contra a discriminación por sexo. Nos últimos tempos xurdiron moitos discursos que falan da interseccionalidade, pero non para expor o machismo particular de cada grupo de mulleres, senón para negalo e, polo tanto, perpetualo. Non entendo que esteamos tendo máis debates sobre o feminismo, se é un ou moitos, que polo machismo. E, sobre todo, non podemos incluír coma feminismo aquelas propostas que non pretendan rematar coa discriminación das mulleres. Non podemos admitir que algo que é machista pase por feminista por moitas queixas que expresen as mulleres que din non sentirse parte do feminismo por esta razón. Se non te sintes parte do feminismo porque o que defendes como muller é machista, o que non vai facer o feminismo é renunciar aos seus obxectivos para que ti te poidas sentir representada.
“Que nos interpelen en función
da nosa relixión en sociedades
laicas e secularizadas creo que
é populismo racista.”
Por que, dende os estados non-musulmáns séguese vendo o islam coma unha relixión minoritaria? Fáltanos educación básica para ver que hai países onde miles de persoas viven baixo o xugo dun estado confesional de corte islámico con todo o que iso supón?
Porque é máis doado mirar cara outro lado, non te vas meter nun eido que non é o teu. Mais, a miudo, é moito máis perverso ca iso: tolérase esa flagrante discriminación porque hai intereses económicos moi importantes. Sinto que as democracias occidentais, en moitos casos, serían capaces de vender a súa alma ao demo, de ter un alma feminista. No caso dos líderes machistas tipo Trump está claro que están no estilo deses réximes, non é preciso máis que se lembrar desa danza do presidente americano co príncipe de Arabia Saudí.
Hai unha concepción xeral de que para as persoas con orixe nun país musulmán, a súa identidade relixiosa é máis importante que calquera outra identidade. É isto outra forma de racismo? Caemos no orientalismo e nos tópicos estereotipados ao achegarnos sempre a esta cuestión no primeiro lugar e supor, ademais, que son sabedores e practicantes de dita relixión?
Hai construído un estereotipo segundo o cal para o musulmán, a relixión é todo. Non importan a cultura, a gastronomía, a literatura, a música nin, por suposto, as condicións sociais e a diversidade de prácticas, linguas, tradicións e costumes. Dende que comezamos a chegar a Europa e antes tamén, durante o colonialismo, estebleceuse ese construto que ao final opera coma unha profecía autocumprida. Se todo o mundo agarda que sexa musulmá, que leve pano e que defenda o islam, como non vou querer encaixar dentro desa proposta? A trampa aquí é que esa condición relixiosa sepulta a nosa condición de cidadáns, unha condición que en moitos casos se nos nega. Que nos interpelen en función da nosa relixión en sociedades laicas e secularizadas creo que é populismo racista.
O autodenominado feminismo islámico acouta as liberdades das mulleres aos límites establecidos pola relixión mentras proclara que o islam é un aliado da muller. Por que esa mensaxe cala tan doadamente entre as xoves cando o Corán inclúe valores coma a obediencia ao home ou algo tan obxetcivo e cuantificable coma que as mulleres herden a metade que os seus irmáns varóns?
Porque tomar conciencia feminista é un proceso moi duro. Asumir que a túa relixión é machista é difícil e doloroso. Pero se non encaras esa dor, tarde ou cedo vivirás outra dor maior e o que é peor: estarás contribuíndo á perpetuación da orde establecida. Por iso eu non o considero feminismo, é relixión.
No teu libro dis que algunhas “feministas brancas” mentras que non dubidan en posicionarse firmemente contra a relixión cristiá e o seu tratamento da muller (Eva) coma xeradora da culpa e do pecado universal, por exemplo, pénsano dúas veces antes de criticar o islam por medo a ser tachadas de racistas. Cal cres que é a maneira correcta de abordar este tema?
Sinalar as discriminacións como sempre se fixo no feminismo. Non se trata de sinalar as mulleres, nin decirlles o que deben facer, nin violentalas de ningún xeito. O que non podemos é ser indiferentes ante a discriminación e a violencia que sofren outras mulleres por respecto á súa cultura ou relixión, porque iso nos converte en cómplices.
Do mesmo modo que o feminismo en xeral fala do que lles pasa ás mulleres que viven en peores condicións que as de occidente, non hai que ter medo a sinalar a discriminación no islam. Se estás obrigada a te someter, é machismo.
“Se non te sintes parte do
feminismo porque o que defendes
como muller é machista, o que non
vai facer o feminismo é renunciar
aos seus obxectivos para que ti te
poidas sentir representada.”
A esquerda en xeral considera os dereitos humanos coma inamovibles e universais, mais en ocasións di que se considera coma un entremetemento colonialista se abogan pola defensa dos dereitos das mulleres musulmás. Por que cres que caen no relativismo cultural apelando ao “respecto á diversidade”? Coidas que acontecería o mesmo se falásemos do traballo infantil ou dos dereitos laborais?
A esquerda tamén é machista, por iso pódese permitir sacrificar as mulleres cando prima a loita anticolonial. Que sexan as mulleres as que se autosacrifiquen en nome da resistencia anticolonial non cambia nada. Ao longo de toda a historia do feminismo tivemos mulleres en contra da súa loita. A esquerda está fallando en moitas cousas, tamén ante esta ofensiva neoliberal. Ocúpanse máis das identidades que da clase social e o caso das mulleres seguen a deixalo para despois, sobre todo cando deben escoller entre a loita antirracista e o machismo. Impresiona que decidan tan rápido nesa encrucillada e que sempre sexa para abandonar á súa sorte as mulleres. Outra vez: unha indiferenza cómplice.
A prohibición ou non do veo en certos espazos públicos como as escolas é un tema de discusión recorrente no eido da educación. Cal é a túa experiencia ao respecto e como recomendarías ti encarar dito tema?
Eu creo que hai que protexer as nenas, asegurar para elas uns espazos mínimos de igualdade, e iso pasa por prohibir o veo nas escolas, aínda que sexa soamente na primaria. En cando ás adultas, poden facer o que queiran, pero non poden pretender que se normalice o veo, que é obxectivo da maior parte dos discursos das hijabistas. Cando indagamos un pouco no que está detrás dalgunhas delas atopamos moi cedo organizacións ou ben políticas que queren capitalizar a presenza de musulmáns en países occidentais ou directamente fundamentalistas que pretenden marcar os corpos das mulleres. As mulleres con veo non poden pretender que sociedades democráticas que aspiran á igualdade plena vexan coma algo normal que ti para ser unha muller digna debas tapar a cabeza.
Que podemos facer as feministas ateas que non vimos dunha realidade musulmá para sumar nesta loita?
Seguir defendendo para todas o que defendemos para nós mesmas. Eu non sei, a verdade, onde está a fronteira entre ti e eu. Non deixemos que nos digan que esa fronteira existe. Defendamos todas a todas as mulleres, incluso se elas mesmas nos están a pedir que non nos metamos.
Como ves o futuro do feminismo nas próximas décadas?
Vexo un presente de moita efervescencia e unha maior conciencia feminista. Impresiona atopar a rapazas novas que xa leron todo o escrito sobre feminismo, que saben claramente do que están a falar. Ao mesmo tempo vexo unha ofensiva moi violenta do patriarcado que en moitos casos está a rematar coa vida das mulleres, sexa pola súa oposición ao maltrato no ámbito da parella, sexa polo seu activismo, etc. Así que agora tócanos traballar para seguir expandindo o feminismo ao mesmo tempo que defendemos o conseguido. Algo que as feministas laicas do países musulmáns levan facendo moito tempo porque nestes países a ofensiva reaccionaria comezou hai décadas co fundamentalismo islamista.
____________________________________________________
Paloma F. Balado
Galega residente na Malasia.
Movéndome entre contrastes retratando o mundo con ironía.